حکم عمومی قشونی (فرمان همگانی ارتش) نمره 1825 ماده یک، نخستین دلیل و نشانگر این است که در سال 1312 حداقل دو آتشبار بنام " آتشبار ضد طیاره " در نیروی زمینی ارتش ایران، مجهز به توپ 75 میلی‌متری ساخت کارخانه بوفرس سوئد وجود داشته است.
- زندگینامه شهدای دفاع مقدس / نهادها و تجهیزات دفاعی ایران / چهره‌های دفاعی ایران / فرزاد اسماعیلی / علیرضا صباحی‌فرد
بررسی نمودار ساختار سازمانی یگانهای زمینی ارتش مستقر در تهران در سال 1312 خورشیدی نشان می‌‌دهد که تیپ مستقل توپخانه صحرایی، در کنار لشگر‌های 1 و 2 مرکز سازماندهی گردیده و این تیپ علاوه بر 2 هنگ توپخانه 105 م.م، دارای آتشبارهای شماره 1 و 2 ضد طیاره بوده است.
آتشبارهای ضد طیاره بعدی به ترتیب در سال 1315 در لشکر 6 خوزستان، در اوایل بهار سال 1316 در لشکر 4 شمال غرب و در تابستان سال 1316 در لشکر 9 شرق تشکیل گردیدند و تعداد آتشبارهای تهران نیز به 4 آتشبار افزایش یافته و عنوان «آتشبار ضد هواپیما» جایگزینِ «آتشبار ضد طیاره«گردید.
در بعد آموزش‌های یگانهای ضد طیاره در آن زمان، نخستین دانشجوی خارج از کشور تقی خان ریاحی است، که پس از دوره سه ساله ریاضیات عالی و دوره دو ساله مدرسه دارالفنون فرانسه و دیدن دوره عملی دو ساله در یگانهای ضد طیاره فرانسه، در تاریخ 6 مهر ماه 1313 با درجه ستوان دومی به خدمت آتشبارهای مزبور درآمده است. در تاریخ 7/2/1314 چهار نفر محصل نیز برای آموزش توپ ضد طیاره به کشور آلمان اعزام گردیدند، لذا آموزش خارج از کشور برای این رسته کم‌کم رواج پیدا کرد.
نخستین فرمانده آتشبار ضد طیاره یاور (سرگرد) ابراهیم خان ارفع (بعدها با درجه سرتیپی و فرمانده لشگر 2 مرکز، در بازدید از جبهه متفقین در مصر در سانحه هوایی‌کشته شد( 28/10/1321) بوده است . نخستین آتشبار ضدطیاره در تهران و بعد به ترتیب در لشکر 6 خوزستان در مورخه 19/12/1315 و در مورخه 1/1/1316 در لشگر 4 شمال غرب تشکیل‌گردید.
در سال 1317 به هر یک از لشکر‌های 1 و 2 مرکز یک گروهان ضد هوایی اختصاص یافته و توسعه آتشبارهای ضد هواپیما ادامه یافت. در سال 1320 سازمان ضد هوایی در قالب هنگ و متشکل از گردان‌های ضد هوایی شکل گرفته که یکی از گردآن‌ها، گردان نورافکن ضد هوایی و یک گردان مستقل شامل 4 گردان مسلسل ضد هوایی بوده است.
«با سرایت آتش جنگ جهانی دوم به ایران (سوم شهریور 1320)، بمباران شهر تهران و چند شهر دیگر آغاز گردید. بر مبنای اعلامیه شماره یک ستاد ارتش، یک فروند هواپیمای مهاجم شوروی در ناحیه تبریز بر اثر تیراندازی توپخانه ضدهوایی سرنگون گردید .در همین ایام در جهت پدافند غیرعامل نیز تلاشهائی برای آموزش مردم صورت گرفت«.
پس از ورود متفقین به ایران، یگان های ضد هوایی رو به ضعف نهادند و توپ‌های ضد هوایی بوفرس در سال 1322 از رده عملیاتی خارج شدند . در سال 1333 یگان های ضد هوایی از نیروی زمینی ارتش منتزع و به نیروی هوایی ملحق گردیده و به توپ‌های 40 م.م ضد هوایی مجهز شدند ولی پس از حدود 2 سال این یگان ها مجدداً به تابعیت نیروی زمینی در آمدند و پس از مدتی با انجام تغییراتی در سازمان، توپخانه ضد هوایی ارتش متشکل از 3 گردان ضد هوایی تأسیس گردید.
در سال 1336 تعدادی از افسران جمعی توپخانه ضد هوایی ارتش که به تیپ مستقل توپخانه ضد هوایی تغییر نام داده بود جهت آموزش به کشور آمریکا اعزام گردیدند و در همین زمان آموزشگاه توپخانه ضد هوایی در نیروی زمینی و کمیته ضد هوایی در مرکز توپخانه وجود داشت.
توپ‌های 40 م.م نیز بعدها از رده عملیاتی خارج گردیده و کلیه یگان های ضد هوایی منحل شده و کارکنان آن ها به‌یگان‌های توپخانه صحرایی منتقل‌گردیدند و همزمان با جنگ ویتنام، تشکیل مجدد یگانهای ضد هوایی در ارتش مدّنظر قرار گرفته و با بکارگیری توپ‌های 23 م‌م و 57 م.م روسی عنصر ضد هوایی مجدداً در نیروی زمینی به وجود آمد و بعداً توپ‌های کنترل با رادار شلیکا نیز به تعداد کمی به خدمت گرفته شدند و تغییر عمده‌ای بجز افزایش تعداد آتشبارهای ضد هوایی در نیروی زمینی صورت نگرفت.
در سال 1336 تعدادی از افسران فنی هوایی جهت طی دوره آموزشی رادار به انگلستان اعزام گردیده و زمینه ایجاد سازمان دفاع هوایی در نیروی هوایی ارتش فراهم گردید.
در سال 1337 آموزشگاه رادار در تیپ تعلیمات نیروی هوایی تشکیل گردید و افسران اعزامی به خارج از کشور پس از مراجعت، به آموزش کارکنانی که جدید استخدام می‌‌شدند، پرداختند.
درسال 1337 یک سامانه راداری متحرک در فرودگاه دوشان‌تپه مستقر گردید که ضمن بهره‌برداری از آن در امر آموزش، به عنوان اولین سامانه راداری کشور، عهده‌دار مراقبت هوایی گردیده و پوشش راداری تهران را در ساعات روشنایی روز تأمین نموده و در بقیه ساعات شبانه روز به صورت خاموش نگهداری می‌‌گردید.
در شهریور ماه سال 1338 تیپ آموزش و پشتیبانی دفاع هوایی با ترکیب آموزشگاه رادار و تجهیزات راداری موجود و در تابعیت تیپ تعلیمات نیروی هوایی تشکیل گردیده و پس از مدتی به عنوان تیپ مستقلِ آموزش و پشتیبانی دفاع هوایی از تابعیت تیپ تعلیمات نیروی هوایی خارج و در تابعیت مستقیم فرمانده نیروی هوایی قرار گرفت.
در سال 1339 سازمان موردبحث، توسعه یافته و به تیپ هفتادم مستقل دفاع هوایی تغییر نام داد. این تیپ شامل یک ستاد، آموزشگاه رادار، سلاح های ضد هوایی و دو ایستگاه رادار در حال احداث در تبریز و بابلسر بود که این دو ایستگاه بین سالهای 1340 تا 1342 تکمیل و راه‌اندازی گردیدند.
در شهریور ماه سال 1343 «تیپ هفتادم مستقل دفاع هوایی« به «فرماندهی دفاع هوایی« تغییر نام داد و زمینه توسعه بیشتر آن با برخورداری از محل‌های سازمانی سپهبدی و سرلشکری فراهم گردید.
در سال 1345 فرماندهی دفاع هوایی به موشک‌های زمین به هوای سی کت و تایگر کت و توپ 23 م‌م ضد هوایی روسی مجهز گردیده و کلیه جنگ‌افزار‌های دفاع هوایی در سازمانی تحت عنوان گروه توپخانه دفاع زمین به هوا منسجم گردیدند. در همین سال خرید سامانه موشکی هاگ از آمریکا مدّ نظر قرار گرفت که توافقات به عمل آمده بعداً ملغی گردید. با شروع حرکتی جهت جایگزین نمودن واژه های فارسی به جای کلمات بیگانه به ویژه در ارتش، در اوایل فروردین ماه سال 1348 فرماندهی دفاع هوایی به فرماندهی پدافند هوایی تغییر نام داد.
فرماندهی پدافند هوایی دارای یک ستاد و دو قسمت عمده بود. یک قسمت، ایستگاه های رادار، که از نظر تابعیت به طور مستقیم زیر نظر فرمانده پدافند هوایی بودند و یک قسمت یگان های پدافند زمین به هوا که خود تشکیل یگانی تحت عنوان گروه جنگ‌افزار‌های پدافند زمین به هوا را می‌‌دادند و این گروه دارای یک ستاد بود و در تابعیت فرماندهی پدافند هوایی قرار داشت.
در سال 1350 گردان های تابعه گروه جنگ‌افزار‌های پدافند زمین به هوا به 14 گردان و ایستگاه های رادار به 20 ایستگاه رسیده بودند که تعدادی از آن ها دارای مصوبه سازمانی بوده ولی تشکیل نشده بودند.
ماموریت گردان های پدافند زمین به هوای متشکله، تأمین پدافند ارتفاع کم پایگاه های هوایی و ایستگاه های رادار بود. درهمان سال 1350 شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی نیز تشکیل شده بود که شامل یک مرکز عملیات پدافند هوایی، دو مرکز عملیات منطقه‌ای و شش مرکز کنترل و گزارش بود.
در آذر ماه سال 1350 سامانه جنگ افزار پدافند زمین به هوای اورلیکن که آتش آن ها توسط سامانه راداری - هدایت و کنترل رایانه‌ای می‌‌گردید به خدمت گرفته شد. توپ‌ها ساخت کارخانه اورلیکن و رادار ساخت کارخانه کنتراوس سوییس و در نوع خود از پیشرفته‌ترین سامانه های پدافند زمین به هوای ارتفاع کم محسوب می‌‌شدند.
در همان سال1350 (سال 1974) راه اندازی فرماندهی اطلاعات وشناسایی الکترونیکی (فاشا) با هسته اولیه پروژه آیبکس(به معنی مارال یا بز کوهی) تحت نام "خفاش" زیر نظر اطلاعات عملیات سابق نیروی هوایی و با امکانات بسیار محدود فعالیت خود را آغاز نمود.
امکانات اولیه فاشا ، شامل17 نفرکارکنان و دستگاه‌هایی ازقبیل228ALQ جهت رهگیری سیگنالهای راداری و RACAL و COLLINS جهت رهگیری سیگنالهای ارتباطی در یک اتاقک سیار ( MOBILE VAN ) واقع در آشیانه فعلی پرستو بود. این سیستم با همان کیفیت نیز در هواپیمای شناسایی مستقر و در نوار مرزی کشور شروع به جمع آوری اطلاعات نمود و اولین ایستگاه زمینی جمع آوری اطلاعات سیگنالی نیز در اواخر سال 1350در قله کوه نخجیر ( غرب ایلام)تاسیس و عملیاتی گردید.
در فاصله سالهای1351تا 1354 اقداماتی در جهت توسعه و تکمیل پروژههای شامل که شامل دو فروند هواپیمای شناسایی و پنج اتاقک متحرک مجهز به دستگاههای اطلاعات الکترونیکی بود انجام و درهمین رابطه قراردادهائی باکمپانی‌های مختلف آمریکائی جهت اجرای پروژه گسـتـرده‌ای با بهـره گیـری از سـیستم‌های پیشرفته الکترونیکی تحت نام پروژه آیبکس " IBEX "منعقد گردید.
طی سالهای 1350الی 1387 با در نظر گرفتن ملاحظات ژئوپلیتیکی و آمایش سرزمینی ایستگاههای جمع آوری اطلاعات در قسمتهای غرب ،جنوب ،شمال وشرق کشور، ایستگاههای جمع آوری هوایی همچنین مراکز پردازش همدان، شیراز و مرکز جمع آوری و پردازش اطلاعات هوایی به تناوب ایجاد ، سازماندهی و راه اندازی گریدند. و با بهره‌مندی از کارکنان زبده و با دانش و مخلص به ایفای ماموریت پرداختند.
با توجه به شرایط حال حاضر و پیشرفت صنایع و با نگرش به توانمندی و تکنولوژی داخلی همچنین خودباوری و توانمندی داخل یگان اقدامات مهمی جهت ساخت و خرید سیستمهای مورد نیاز صورت گرفته و تعدادی از این سامانه در مکانهای جدیدالتاسیس راه اندازی و عملیاتی گردیده است.البته عملکرد فاشا در دفاع مقدس بیانگر ارزشهای وجودی سازمانی با اهداف متعالی و کارکنان زبده در امور هم راستا با اهداف کلان کشور در ابعاد امنیتی و حفاظت از دستاوردها می باشد که تا سالها در اذهان هر ایرانی مسلمان ویا هر مسلمان ایرانی به عنوان نقطه قوت هویت وی باقی خواهد ماند.
در ادامه بررسی تاریخچه هویتی پدافندهوایی، در سال 1353سامانه موشکی راپیر انگلیسی به تجهیزات پدافند زمین به هوای فرماندهی پدافند هوایی اضافه گردید و قابل توجه این که این سامانه توسط کشور آمریکا نیز که خود از سازندگانِ انبوهِ سامانه‌های موشکی و غیره می‌‌باشد، به خدمت گرفته شد. در این سال سامانه موشکی سی کت از سازمان حذف ولی آتشبارهای موشکی تایگرکت کماکان در سازمان وجود داشتند.
با توسعه سازمان فرماندهی پدافند هوایی، گروه‌های پدافند زمین به هوا در 8 منطقه شامل تهران، اصفهان، اهواز، دزفول، امیدیه، بوشهر، بندرعباس و چاه‌بهار سازماندهی گردیده و در تبریز، همدان، شیراز، شرق کشور، مشهد و شهرآباد در سطح گردان حفظ شدند. این گروه ها و گردآن ها، تحتِ فرماندهیِ «فرمانده پدافند زمین به هوا» قرار داشتند که خود تابع فرماندهی پدافند هوایی بود.
در تجدید نظر‌های بعدی، کشور به 4 منطقه پدافند هوایی تقسیم گردید و فرماندهان مناطق چهارگانه به طور مستقیم زیر نظر فرماندهی پدافند هوایی قرار گرفتند. گروه های پدافند هوایی؛ متشکله از یک ایستگاه رادار (بجز در موارد استثنایی که گروه فاقد ایستگاه رادار بود)، گردان های موشکی هاگ، راپیر و جنگ‌افزار‌های پدافند زمین بهوای اورلیکن و توپ 23 م‌م؛ با ترکیب‌‌های متفاوت تحت تابعیت فرماندهی مناطق پدافندی قرار گرفتند. در این زمان تعداد گروه های پدافند هوایی به رقم 21 رسید.
پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی فرماندهی‌‌های مناطق پدافند هوایی از سازمان ف. پ. هـ حذف گردیده و گروه های پدافند هوایی به صورت انبوه، به طور مستقیم در تابعیت ف. پ. هـ قرار گرفتند. در این زمان رادار‌های متعدد و متنوع در نقاط مرتفع در سراسر کشور مستقر گردیده و پوشش راداری نسبی سراسر کشور فراهم گردیده و تعداد قابل توجهی رادار متحرک هم در «گروه رادار‌های تاکتیکی» جهت اعزام به مناطق درگیری احتمالی و حضور در صحنه نبرد سازماندهی شده بود.
با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به خدمت گرفتن رادار‌های پرنده (آواکس) و تشکیل شبکه فرماندهی و کنترل پیشرفته مجهز به سامانه های رایانه‌ای متوقف گردید و ف. پ. هـ با آخرین سازمان مصوبه وارد جنگ گردید و تعدادی از یگان های سازماندهی شده در طول جنگ عملیاتی گردیدند. تشکیل شبکه فرماندهی و کنترل وتشکیل گردان های دیده‌بانی و موشک های دوش پرتابی و اضافه شدن سامانه های راداری ،موشکی وتوپخانه ای جدید وپوشش راداری نسبی سراسر کشور در ارتفاعات مختلف از جمله اقداماتی بود که در طول جنگ و پس از خاتمه آن با بهر ه گیری از تجربیات هشت سال دفاع مقدس بعمل آمد ساما نه های پدافند هوایی اس-200،اف ام80، و...
در دهه های 70 الی 90 شمسی به تدریج به ساختارجنگ افزاری پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران افزوده شد.در بعد آموزش نیز به منظور تامین نیازهای کارکنان تحصیلکرده و متبحر نیروی هوایی و پدافندهوایی در تخصص‌های مختلف پس از تهیه طرح ایجاد دانشگاه هوایی وتصویب فرماندهی کل قوا و شورای عالی انقلاب فرهنگی و تلاشهای شهید ستاری،دانشگاه هوایی در تاریخ 15/8/1367 به طور رسمی توسط مقام معظم رهبری (رئیس جمهور وقت) افتتاح گردید. دانشکده مهندسی فرماندهی وکنترل هوایی این دانشگاه در رشته های تحصیلی مورد نیاز نیاز پدافند هوایی (کارشناسی مهندسی فرماندهی وکنترل هوایی مشتمل بر رشته‌های کنترل شکاری ،عملیات موشک واطلاعات عملیات ) وسایر رشته های تحصیلی مورد نیاز به تربیت دانشجو می پردازد.
با توجه به تغییر استراتژی نبرد در سالهای پایانی دهه نود میلادی واهمیت یافتن نبردهای هوایی و همچنین افزایش حجم تهدیدات علیه نظام مقدس ج .ا.ا و در اولویت قرارگرفتن پدافند هوائی برابر تدابیر فرماندهی معظم کل قوا طی فرمانی قرارگاه پدافند هوائی با ماموریت دفاع از هوا و فضای کشوردر مقابل هر گونه تهدید هوائی وبا بهره گیری از تمامی ظرفیت های پدافند هوائی نیرو های مسلح کشور در دهم شهریور ماه 1387با ساختاری متفاوت سازماندهی و تقویت گردید بعدها این روز به عنوان روز پدافند هوایی شناخته شد.البته باید دانست که پیش از این براساس تدابیر واوامر فرماندهی کل قوا مقام معظم رهبری در سال 1371 قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) مسئولیت هماهنگی فعالیتهای پدافند هوایی ارتش وسپاه را عهده دار شده بود.
قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) که در ساختار سازمانی قبلی هدایت وکنترل عملیاتی یگانهای پدافند هوایی نیروهای مسلح را بعهده داشت، در ساختار تشکیلاتی جدید با تحویل گرفتن کامل یگانهای پدافند هوایی نیروی هوایی واعمال فرماندهی کامل بر یگانهای مذکور، با در اختیار گرفتن فرماندهی اطلاعات وشناسایی، شبکه راداری، موشکی وتوپخانه‌ای ودیده بانی وسامانه‌های پشتیبانی رزمی و عمومی یگانهای مذکور ،از طریق سامانه فرماندهی وکنترل پدافند هوایی (ADOC -SOC -CRC -CP ) مسئولیت کنترل عملیات هوایی کشور را بعهده داشته وکلیه جنگ افزارها و یگانهای پدافند هوایی سپاه وارتش نیز کمافی سابق تحت فرامین عملیاتی قرارگاه پدافند هوایی پدافند هوایی عمل خواهند نمود.
منبع: aja.ir
